Zauważasz, że w relacjach z innymi powtarzają się te same problemy? Tkwisz w związku, który jest dla ciebie nieodpowiedni? Ciągle porównujesz się do innych? Masz trudność w okazywaniu emocji? Trudno ci się dogadać z partnerem/ką? Często wybuchasz złością, a może wszystko dusisz w sobie? Jeśli tak, terapia schematów może być właśnie dla ciebie! Sprawdź, czym jest i w jaki sposób działa i przekonaj się sam/a!
Czym jest terapia schematów?
Terapia schematów jest uznawana za przełom w nowoczesnym leczeniu trudności i zaburzeń psychicznych. Czerpie z założeń terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), psychodynamicznej oraz Gestalt. Terapia ta wykracza poza ramy tradycyjnej psychoterapii poznawczo-behawioralnej i w znacznie większym stopniu skupia się na zgłębianiu sięgających dzieciństwa i okresu dojrzewania źródeł obecnych problemów psychologicznych. W terapii schematów można wyodrębnić trzy główne etapy pracy terapeutycznej: poznawczy, emocjonalny (doświadczeniowy) oraz behawioralny. Etap pierwszy (poznawczy) to zapoznanie klienta z pojęciami stosowanymi w terapii schematów, czyli czym są podstawowe emocjonalne potrzeby, schematy i tryby schematów. Stopniowo klient wraz z terapeutą analizuje schematy i tryby, by jak najlepiej zrozumieć ich istotę oraz źródło powstania. Etap drugi (emocjonalny), to praca, która skupia się na odtwarzaniu pewnych ważnych dla klienta wspomnień oraz stosowaniu konkretnych technik terapeutycznych celem przepracowania bolesnych emocji oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych. Ostatni etap (behawioralny) stanowi swoistego rodzaju podsumowanie pracy poznawczej i doświadczeniowej oraz przeniesienie z poprzednich etapów konkretnych wniosków i zdrowych zachowań do codziennego funkcjonowania.
Dla kogo jest terapia schematów?
Terapia schematów szczególnie dobrze odpowiada potrzebom osób z głęboko zakorzenionymi, powtarzającymi się, chronicznymi zaburzeniami psychologicznymi, które dotychczas uznawano za „oporne na leczenie”. Jeśli zauważasz, że w relacjach z innymi ciągle powtarzają się te same problemy, np. związki romantyczne kończą się identycznie, kłótnie z innymi wyglądają bardzo podobnie, ale zupełnie nie wiesz dlaczego, terapia schematów może ci pomóc poznać, zrozumieć i przepracować źródła twoich obecnych problemów. Terapia schematów polecana jest szczególnie osobom wywodzącym się z rodzin głęboko dysfunkcyjnych oraz wszystkim tym osobom, w przypadku których wcześniejsze procesy terapeutyczne nie przyniosły oczekiwanych rezultatów – zwłaszcza osobom z zaburzeniem osobowości typu borderline. Terapia ta może być skutecznie prowadzona w gabinecie, jak i zdalnie, co jest niewątpliwą zaletą w dzisiejszych czasach.
Na czym polega terapia schematów?
Każdy z nas posiada jakieś schematy, które pomagają nam interpretować różnego rodzaju informacje dopływające do nas z zewnątrz. Przykładem schematu niech będzie schemat parzenia herbaty: dla osoby dorosłej to bułka z masłem: zupełnie automatycznie nalewa wodę do czajnika, wstawia ją, bierze kubek, wsypuje ulubioną mieszankę ziół, zalewa wrzątkiem i jednocześnie jest w stanie rozmawiać z kimś przez telefon czy przygotowywać sobie kanapkę. Natomiast dziecko uczy się schematu parzenia herbaty obserwując rodziców czy opiekunów. Wielokrotne powtarzanie tego samego wzorca utrwala się w jego umyśle i po jakimś czasie zachowanie to staje się w pełni zautomatyzowane (nie musimy wysilać umysłów i wyszukiwać informacji o tym jak to zrobić). W terapii schematów oczywiście nie zajmujemy się tym, jak prawidłowo parzyć herbatę, ale skupiamy się na schematach, które są najważniejsze z punktu widzenia nawiązywania relacji i funkcjonowania z innymi ludźmi. Schematy te kształtują się w dzieciństwie w efekcie zaspokajania lub niezaspokajania podstawowych potrzeb emocjonalnych dziecka przez rodziców czy opiekunów. Mówiąc krótko: zdrowe relacje w dzieciństwie ukształtowały w nas schematy, które pomagają nam nieźle radzić sobie w życiu, natomiast gdy relacja z rodzicami opierała się na zaniedbaniu, nie zwracaniu uwagi na potrzeby dziecka, na nadopiekuńczości, czy przemocy, powstały schematy, które odzwierciedlają te przeszłe doświadczenia i wpływają negatywnie na obecne trudności w relacjach z innymi i samym sobą.
Podstawowe potrzeby emocjonalne
Źródłem wszelkich problemów w relacjach są niezaspokojone podstawowe potrzeby emocjonalne. Potrzeby te są uniwersalne i dotyczą wszystkich ludzi. Z psychologicznego punktu widzenia jednostka jest zdrowa, jeżeli potrafi zaspokajać podstawowe potrzeby w sposób adaptacyjny (dobry dla niej i innych). Wyróżnia się pięć podstawowych potrzeb emocjonalnych człowieka:
1. Bezpieczne przywiązanie do innych (bezpieczeństwo, opieka, troska i akceptacja).
2. Autonomia, kompetencja i poczucie tożsamości.
3. Wolność wyrażania prawdziwych potrzeb oraz emocji.
4. Spontaniczność i zabawa.
5. Realistyczne granice i samokontrola.
Celem terapii schematów jest pomoc klientowi w przełamaniu błędnego koła zachowań, które mu nie służą a wręcz powodują kłopoty w relacjach oraz pomoc w znalezieniu adaptacyjnych sposobów zaspokajania własnych potrzeb emocjonalnych.
Schematy w terapii schematów
Wczesne nieadaptacyjne schematy to szkodliwe dla jednostki wzorce emocjonalne i poznawcze wywodzące się z wczesnego dzieciństwa i powtarzane przez całe życie. Nie wszystkie schematy występują u każdego człowieka. Nieadaptacyjne (nieprzystosowawcze) zachowanie pojawia się jako reakcja na schemat. Schematy definiuje się jako:
-trwałe, powtarzające się wzorce,
-obejmujące wspomnienia, emocje, reakcje z ciała i treści poznawcze,
-dotyczące siebie i relacji z innymi ludźmi,
-powstałe w okresie dzieciństwa lub okresu dorastania i rozwijane przez całe życie,
-oraz w znacznym stopniu dysfunkcyjne (niekorzystne) dla jednostki.
Wyróżnia się osiemnaście dezadaptacyjnych schematów:
- DEPRYWACJA EMOCJONALNA– to przekonanie, że potrzeba bycia kochaną/ym nigdy nie zostanie zaspokojona. To poczucie, że własne potrzeby emocjonalne nie są ważne dla innych. Zwykle jest to związane z doświadczeniem w dzieciństwie braku zainteresowania, ciepła, troski i akceptacji ze strony ważnych osób.
- PORZUCENIE/NIESTABILNOŚĆ RELACJI – jest silnym wewnętrznym przekonaniem, że bliskie osoby odejdą, opuszczą nas. Zwykle schemat ten związany jest z występowaniem w dzieciństwie częstych wybuchów złości, nieodpowiedzialnych zachowań, opuszczenia ze strony rodziców/opiekunów.
3. NIEUFNOŚĆ/NADUŻYCIE – to przekonanie, że inni mogą nas zranić, wykorzystać, oszukać lub poniżyć, które powstaje na kanwie właśnie takich wczesnodziecięcych doświadczeń.
4. IZOLACJA SPOŁECZNA – to poczucie, że różnisz się od innych osób, nigdzie nie pasujesz. Powstaje zwykle w wyniku doświadczenia wykluczenia z grupy, odstawania od innych.
5. WADLIWOŚĆ – to poczucie niepełnowartościowości, przekonania, że coś jest ze mną nie tak. Towarzyszy mu duża wrażliwość na krytykę, odrzucenie czy bycie obwinianym. Dotyczy cech jednostki. Źródłem mogą być wszystkie te sytuacje z życia dziecka, w których było wyśmiewane i krytykowane przez rodziców/opiekunów lub rówieśników.
6. PORAŻKA – człowiek wierzy w to, że nie jest w stanie osiągnąć tak dużo, jak inni. Schemat ten odnosi się do posiadanych kompetencji jednostki (a nie cech, jak w schemacie wadliwości). Częstym źródłem są krytyczni i wymagający rodzice, dający niewiele wsparcia emocjonalnego dziecku.
7. ZALEŻNOŚĆ – ten schemat odnosi się do wewnętrznego poczucia danej osoby, że nie jest ona w stanie sprostać samodzielnie codziennym obowiązkom czy podjąć właściwą decyzję. Wynika z nadopiekuńczości rodziców lub krytykowania wprost decyzji i wyborów dziecka.
8. PODATNOŚĆ NA ZRANIENIE – przekonanie, że zaraz stanie się coś złego (wydarzy się jakaś katastrofa lub przydarzy poważna choroba). Źródłem tego schematu może być nadmiernie zamartwiający się rodzic, który przedstawia dziecku wizję świata, w którym co rusz czyhają na niego niebezpieczeństwa.
9. UWIKŁANIE – przejawia się z trudnością w uświadomieniu sobie własnych potrzeb. Schemat ten polega na zbyt dużej bliskości między daną osobą a rodzicem/partnerem.
10. PODPORZĄDKOWANIE – przejawia się w tłumieniu własnych potrzeb, spełnianiu oczekiwań innych kosztem siebie, by uniknąć złości czy odrzucenia. Często jest wynikiem braku doświadczenia bezwarunkowej akceptacji (dziecko musi tłumić ważne części siebie, żeby zyskać miłość, uwagę, akceptację).
11. SAMOPOŚWIĘCENIE – schemat ten wynika z wrażliwości na potrzeby innych osób. Samopoświęcasz się, bo uważasz, że tak należy się zachowywać. Chętnie wchodzisz w relacje z osobami, które są w potrzebie, nie radzą sobie w życiu, ale często schemat ten wiąże się również z brakiem umiejętności zaspokajania własnych potrzeb. Zwykle osoby z tym schematem jako dzieci były obarczone nadmierną odpowiedzialnością za nastrój jednego bądź obojga rodziców.
12. ZAHAMOWANIE EMOCJONALNE – to przekonanie, że nie powinno się okazywać spontanicznych emocji i impulsów (szczególnie wyrażania złości, wybuchania śmiechem, ekspresjI zabawy, spontanicznym tańcem), ponieważ można kogoś zranić albo się wygłupić. Źródłem tego schematu są rodzice/opiekunowie, którzy karali za spontaniczność własne dzieci.
13. BEZLITOSNE STANDARDY – schemat ten zawiera w sobie skłonność do samokrytycyzmu. To głęboko zakorzenione przekonanie, że cokolwiek zrobię jest to niewystarczająco dobre oraz wywieranie na siebie presji, by starać się jeszcze bardziej. Źródłem tego schematu są wymagający rodzice.
14. UPRZYWILEJOWANIE – dla tego schematu charakterystyczne jest poczucie wyższości i lepszości od innych, przekonanie, że ma się szczególne prawa i można więcej niż inni. Źródłem jest dorastanie w rodzinach, w których nie stawiano dzieciom żadnych granic, nie ponosiło się żadnych konsekwencji oraz gdzie podkreślano wyższość nad innymi.
15. NIEWYSTARCZAJĄCA SAMOKONTROLA – to trudność w utrzymaniu właściwego poziomu samokontroli i tolerowaniu frustracji. Ten schemat przejawia się w szybkim nudzeniu się rutynowymi czynnościami, nie kończeniu zadań, przekraczaniu deadline’ów. Źródłem mogą być rodzice/opiekunowie bardzo wymagający, ale nie dbający o dopilnowanie dziecka, czy wywiązało się z obowiązków.
16. POSZUKIWANIE UZNANIA – to przejaw uzależnienia poczucia własnej wartości od opinii innych osób. Podejmowanie wyborów w oparciu o to, co pomyślą inni, a nie czy ta decyzja jest dobra dla mnie. Zwykle rozwija się u osób, których rodzice w dzieciństwie narzucali im własne zdanie, co jest właściwe i pożądane.
17. PESYMIZM – nadmierne skupianie się na negatywnych aspektach życia i minimalizowaniu pozytywnych. Może to prowadzić do lęku przed popełnianiem błędów i zamartwianiem się. Zwykle schemat ten pojawia się w rodzinach, w których rodzice/opiekunowie mawiali „A nie mówiłem/am!”
18. SKŁONNOŚĆ DO KARANIA – silne przekonanie, że każdy błąd zasługuje na surową karę oraz trudność w wybaczaniu sobie i innym. Źródłem tego schematu są przeszłe doświadczenia dziecka, w których rodzice/opiekunowie surowo karali za błędy oraz nie okazywali wyrozumiałości i współczucia.
Na co dzień schematy pozostają w uśpieniu i jest tak aż do momentu zetknięcia się z sytuacją, której elementy podobne są do treści zapisanych w schemacie. Wówczas schemat budzi się z uśpienia i mamy wtedy do czynienia z trybami schematów.
Tryby w terapii schematów
Gdy jakaś sytuacja z zewnątrz „obudzi” konkretny schemat odczuwamy specyficzne dla niego emocje, myśli, reakcje z ciała i przejawiamy charakterystyczne dlań zachowanie. Za przykład niech nam posłuży schemat izolacji społecznej: jesteś świetnym pracownikiem, szefostwo bardzo cię chwali za twoją pracę i nieźle zarabiasz, jednak masz poczucie, że nigdzie nie pasujesz. Nie wychodzisz na piwo z kolegami z pracy, bo czujesz się tam obco, nieswojo, dziwnie. Spędzasz więc większość swojego czasu w pracy, gdzie czujesz się dobrze. W efekcie trudno ci poznać kogoś, czujesz się samotny i nieszczęśliwy, nie masz znajomych, bo wiele razy nie reagowałeś na zaproszenia. Tryby schematów to właśnie zachowanie i emocje, reakcje z ciała na dany uruchomiony schemat, który w tobie pracuje, czyli unikanie spotkań z innymi, poczucie wyobcowania wśród ludzi, niepasowania do żadnej grupy, napięcie w ciele wśród innych, sztywność w zachowaniu. Schemat izolacji społecznej nie uruchomi się w sytuacji, gdy szef cię chwali, tylko w sytuacji, gdy znajomy zaprasza na piwo lub gdy jesteś na uroczystości rodzinnej i siedzisz przy stole cały w napięciu. Nie każda sytuacja społeczna uruchomi każdy schemat. Sytuacja uruchomi dany schemat, gdy będzie posiadała podobne elementy do treści zapisanych w schemacie.
Wyróżniamy trzy kategorie nieadaptacyjnych trybów: tryby dziecięce, tryby wewnętrznego krytyka (dawniej nazywane trybami rodzicielskimi) oraz tryby radzenia sobie. Kiedy rodzic/opiekun nie zaspokaja odpowiednio emocjonalnych potrzeb dziecka i np. zamiast wysłuchać co ma do powiedzenia dziecko, rodzic zbywa je, przegania lub zamiast pocieszyć, gdy dziecko płacze, rodzic zawstydza dziecko, wyśmiewa je, surowo reaguje na okazywanie przez malca emocji dochodzi do utrwalenia się schematów oraz trybów schematów. Trudne dla dziecka emocje stają się intensywniejsze i trwają dłużej (bo dziecko nie wie i nie musi wiedzieć, jak sobie z nimi radzić) zapisując się w pamięci jako tryby dziecięce (np. Złoszczące się dziecko, Samotne dziecko, Niezdyscyplinowane dziecko). Natomiast reakcje ważnych dla dziecka osób, które są krytyczne, wymagające czy wywołujące poczucie winy utrwalają się w dziecku jako tryby wewnętrznego krytyka. Nieadaptacyjne tryby radzenia sobie tworzą się w odpowiedzi na przykre komunikaty Wewnętrznego Krytyka względem trybów dziecięcych. W trybach radzenia sobie dziecko stara się sprostać wymaganiom stawianym przez Wewnętrznego Krytyka, uniknąć „wysłuchiwania jego głosu” lub poddać się jego tyranii.
Oprócz trybów nieadaptacyjnych, wyróżniamy jeszcze funkcjonalne, zdrowe tryby: szczęśliwe dziecko oraz zdrowego dorosłego. Celem terapii schematów jest pozbycie się nieadaptacyjnych trybów i zastąpienie ich tymi funkcjonalnymi.
Jak długo trwa terapia schematów?
Z uwagi na to, że większość swojego życia funkcjonowałeś/aś w oparciu o konkretne schematy i tryby, zmiana wyuczonych zachowań i reakcji na otaczającą cię rzeczywistość może zabrać trochę czasu. Terapia schematów jest długoterminowym podejściem. Co to oznacza? W przeciwieństwie do terapii poznawczo-behawioralnej, która z założenia jest krótkoterminowa, terapia schematów trwa około 1-2 lata, a spotkania odbywają się raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie, w zależności od preferencji i możliwości finansowych klienta.
Terapia schematów online, czy to działa?
Przed wybuchem pandemii koronawirusa COVID-19 pracowałam w gabinecie we Wrocławiu prowadząc terapię poznawczo-behawioralną, terapię schematów oraz sporadycznie sesje online z klientami z zagranicy czy spoza Wrocławia. Po wprowadzeniu lockdownu większość psychoterapeutów kontynuowała pracę online z klientami, w tym również i ja. Nie zauważyłam spadku skuteczności terapii schematów w związku z prowadzeniem sesji wyłącznie online, wręcz przeciwnie. Warto pamiętać, że bardzo ważna jest relacja terapeutyczna, w oparciu o którą można z powodzeniem pracować tym podejściem nawet online. Dzięki możliwości zdalnej pracy terapeutycznej w terapii schematów, więcej osób może z niej skorzystać, wyleczyć dawne rany, wzmocnić swojego zdrowego dorosłego i żyć szczęśliwszym życiem. Polskie Towarzystwo Terapii Poznawczej i Behawioralnej o prowadzeniu psychoterapii online: